Монгол хэлнээ ертөнцийн юмс үзэгдлийг нүдээр тольдож, гараар дүрслэх, чихээр сонсож, амаар дуурайх, хамраар үнэрлэн, сайн мууг ялгаж, бие буюу арьсаар халуун хүйтэн, хатуу зөөлнийг мэдэрсэн үг хэллэг олонтоо байдгийн нэг гэрч нь авиа ба дүрс дуурайх үг юм. Ийм үгс нь монгол хэлний нэн эртний үгсийн эх үүсвэр болдог.

Монгол хэлнүүдийн #авиа ба дүрс дуурайх үгсийн талаар Л.Д Шагдаров, Т.Л Бертагаев, Ц.Өлзийхутаг нар судалсан бөгөөд ийм үгс нь монгол ардын оньсого, дуу шүлэгт нэлээд тохиолддог билээ. Жишээлбэл,

Агсалдай өвгөн

Арзгар хуягтай

Барзгар өвгөн

Сарзгар бөмбөг/ зараа/гэхэд арз-, барз-, сарз- гэхэд орсон дүрслэх үгс нь “ б-с- ф “ гэж хэлний гийгүүлэгч өөр хоорондоо болон тэг хувилбартай сэлгэж, зарааны нүдэнд харагдах байдлыг заасан дүрслэх үгээр илэрхийлж улмаар зарааг өвгөн хүнтэй, зарааны гадар биеийг “хуяг” гадаад төрхийг нь бөмбөгтэй тус тус адилтгажээ.

Тэв тэв гэж яваад

Торгон хэтэвчээ гээнэ /адуу баах/ гэхэд тэв тэв гэсэн авиа дуурайх үг буюу дуу чимээний үгийг энэ оньсогонд оновчтой ашигласан бөгөөд адууны биеийг торгон хэтэвчтэй адилтгасны дээр, шинэхэн “баас”-ыг ёнхор мяндсаар нягт нэхсэн хээнцэр эд буюу торготой мөн адилтгасан байна. Цаашилбал дээрх дүрс
дуурай үгийн эхний гийгүүлэгч нь “харзай-, горзой -, ёрзой-,ярзай-, зарзай-, зэрзий-, жүржий-, марзай-, морзой-, мурзай-, сэрзий-,сөрзий-, тарзай-, цорзой-, ёрзой-,цэрзий-, царзай-, шарзай-, шорзой-, шурзай-,” болон тэргүүн үеийн эгшийг нь сэлгэвэл “ орзой-,үрзий-,” гэсэн үгс бүтэх ба эдгээрийн “з” нь “ж”- тэй сэлгэвэл Ат нь аржгар, буур нь буржгар /шинэс нарс/гэхчлэн оньсого бүтдэг байна. Ийнхүү авиа ба дүрс дуурайх үгс нь тухайн юмны дүр төрхийг урнаар үзүүлэх чухал хэрэглүүр болдог ажээ. Жишээ нь:

Хааны газар хангис гэнэ

Хатны газар жингэс гэнэ

Туухайн орой навчис гэнэ

Тугалын сүүл годос гэнэ /Тэнгэр дуугарч , цахилгаан гялбах /гэсэн оньсогын эхний хоёр мөр нь авиа дуурайх, сүүлчийн хоёр мөр нь дүрс дуурайх үгс оролцож, байгалийн сүр хүчийг яруу онъсоголжээ. Хангис жингэс гэдгийн “с”-ийг “р” – тэй сэлгүүлбэл “хангир жингэр”, “с-”- ийг гээвэл “ханги жингэ” гэсэн үг бүтэх ба “хан-гина, жин-гинэ” гэсэн авиа дуурайх үг үүсэж, мөн “навчгана, навчга, навчги, годгоно-, годго-, годго” гэх дүрс дуурайх үг салаалсан болно.

Энэ мэтээр авиа ба дүрс дуурайх үгс нь уран зохиолын найруулгад чамгүй нэмэр чимэг болдог тул судлаач багш Ш.Нарантуяа өнөө үеийн уран зохиолд уул үгийг хир зэрэг хэрэглэдгийн жишээг кирилл цагаан толгойн үгсийн дарааллаар тольчлон ”Монгол хэлний авиа ба дүрс дуурайх үгсийн толь” бүтээсэн нь эх хэлний нэгэн содон онцлогийг түмэн олонд ялангуяа монгол хэл сонирхогч хүмүүст чухал хэрэглэгдэхүүн болсныг цохон тэмдэглэе.

Тэрээр энэ толь бичигтээ ардын аман зохиол тухайлбал дуу оньсогоос авахуулаад В.Инжаннашаас эхлүүлэн өнөөгийн үеийн ахмад зохиолч Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн, Д.Намдаг, П.Хорлоо, Өвгөөдэй Ц.Дамдинсүрэн, Ч.Ойдов, Д.Сэнгээ, Д.Цэвэгмид, Д.Намнансүрэн, Ч.Лодойдамба, Ц.Уламбаяр, Ж,Лодой, Л.Түдэв, Ч.Чимэд, М.Чимэд, Ж,Дамдин, Б.Бааст, С.Дашдэндэв, Ж.Пүрэв, С.Удвал, Л.Ванган, С.Эрдэнэ, болон дунд үеийн зохиолч Б.Явуухулан, Д.Маам, Д.Батбаяр, Ц.Базаррагчаа, Б.Өлзийтүмэн, Р.Чойном, Н.Банзрагч, Н.Надмид, Б.Нямаа, О.Цэнд, Ж.Лхагваа, С.Дашдооров, Ш.Нацагдорж, Л.Содов, З.Сандагаа, Ш.Ванчаарай, Л.Чойжилсүрэн, С.Лочин, Д.Нямсүрэн, Б.Номинчимэд, Б.Батрэгзэдмаа, До Цэнджав.Б.Догмид, Д.Төрбат, Ц.Эрдэнэцэцэг нар болон Оросын зохиолч И.С Тургенев, сэтгүүлч А И.Акимушкин нарын зохиолоос авиа ба дүрс дуурайх үгийг хэрхэн хэрэглэсэн баялаг жишээг багтааж чаджээ. Үүгээрээ үнэ цэнтэй юм.

Авиа ба дүрс дуурайх үг нь давтах: өм өм хазах, садар садар салхи, жууман жууман хар-, дув дугуй,

Хорших: өмбөө цөмбөө, гэгэг гогог, шал пал хий-, хэг ёг хий-, пол пүл хий-, үг сүггүй, үлгэн салган, тэнтэр тунтар, түр тар, түс тас, овон товон, нам жим, муруй сарий, гэдэн годон, бээрэг даараг зэрэг аргаар үүсэх ба ихэвчлэн “-жий-, гэ-, хэмх- ” үйл үгийн өмнө тохиолдохоос гадна эдгээрэээс үйл үг, тэмдэг нэр болон бүтэц өгүүлбэр /хуучнаар аялга үг/ өгүүлбэр/, тухайлбал чүү чүү, чүү чай, час час, чаа чаа, хау хау /хав хав- нохой хуцах/ , вааг вааг, гангар гунгар, ёо ёо, хи хи,хо хо, хаая хүүе зэрэг хүн амьтнаас гарах өгүүлбэрийг ч багтаасан байна. Үүнчлэн монголчууд таван хошуу малаа ариглан хамгаалах,ачлага уналгад хэрэглэх , сааль сүү, үс ноосыг нь авах, төлий нь авахуулах зэрэг “хаа хөж, өөв өөв , гурий гурий, дуур дуур, чаа, өмбүү , зуу зуу” гэх мэт бүтэц бус өгүүлбэр ч энэ тольд орж болох юм.

Энэ тольд авиа ба дүрс дуурайх үгээс хэн хүний санаанд төдийлөн ормооргүй бие даасан үгс үүссэн байдгийг олж тогтоосон байна. Жишээ нь: хар хур, хар яр гэсэн дуу чимээний үгээс qargiца-, qarkirаja, qargila- qarjigina, qarjinala qarjigla зэрэг үг үүссэнийг язгуур хөөн гаргажээ.

Гэвч энэ “-qar -qur” гэсэн авиа дуурайх үгээс “qar-gi “ /голын ус халин урсах/,“qargiyа“ голын чулуун дээгүүр гүйхэн ус эрчлэн урсах/ гэсэн үг үүсэхээс гадна “qar-gi-s “/хэдэр догшин/, “qar-yu“/харгах- тэмцэх, маргах/, qargis –/адгуус үр зулзагаа хамгаалах/, зэрэг үг бүтээсэн нь хатуу догшиндуу чимээнээс эхтэй юм.

Иймд энэ үг “qar qar ki ” /хар хар хийх/ гэдгийн “а” нь “у”-тай сэлгэж “qurkirа” /унтахад хамар хоолой хоржигнон дуугарах/,qorjigina-/юмны хоршиж хавиралдах, хор хор гэсэн чимээ гарах/

Kurjigine -/хүржигнэх/, Kurkire /хүрхрээ/,зэргээс Kurker – e /хэц хясаа зэргээс доош цочмог цутган буух их ус/ гэсэн үүссэн ажээ.

Үүнчлэн авиа ба дүрс дуурайх үгээс үүсэлтэй боловч анхдагч утгаа гээж, ерийн үг болон хувирсан байдаг. Харин тэр болгоныг энэ тольд оруулах албагүй юм. Учир нь энэ толь бол монгол үгийн гарлын толь биш юм. Нөгөө талаас орчин үеийн дээрх зохиолчдын бүтээлд тохиолдсон жишээгээр энэ толь хязгаарлагдаж байгаа тул хэрэглээний хэм хэмжээ,тоо тооцоог илэрхийлж байгаа болно, Жишээ нь С.Эрдэнийн “Залуу насны намар” зохиолд “чинэртэл барих ” гэсэн утгыг хэрэглэсэн нь ховордуу тохиолддог үгийг хэрэглэсэн нь уншигчдын үгийн нөөцөд нэмэр болох биз ээ. Жишээ нь: “Тэр урт саравчтай малгай хазгайхан шиг тавьж, дугуй хээтэй хул торгон дээл дээр ногоон торгон бүс нарийнхан ороож,булчингийн нь чантайтал барьсан зузаан ултай гялгар савхин гутлаар цац дороо жийжээ.”гэсэн өгүүлбэрийг эшилжээ.

Тус толь дахь толболог /олон толботой/ гэсэн тэмдгийн нэрийг дүрс дуурайх үгнээ багтаасан нь ерийн үг мэт боловч “толий”/toliji/ гэсэн дүрс дуурайх үгээс эхтэй болохыг энэ толиос тодорхойлж болох мэт.Тэр нь “ Хан эдүгээ дөчин зургааныхаа зунтай золгосон авч овор бага мөлийж толийсон шарангуй цагаан царайтай, давхраатсан томоо гэгчийн зуувандуу бор нүдтэй, мөр өргөн, цээж хүдэр зузаан, нуруу дунд зэрэг галбир тэгш... ”гэсэн үг нь элбэг дэлбэгийн утгыг зааснаараа зохиолчийн хувь уг сокказальное слова/ болжээ. Үүнчлэн сүүхий- /suk-eyi/ гэсэн дүрс дуурайх үгээс сүүхийлз-. сүүхэлц-, сүүхийлц-, сүүхийлд-, сүүтгэнэ-, сүүмэлз-, сүүмгэр,сүүмий-,/сүүмийн сүүмийн/, сүүмэн сүүмэн, сүүдэгнэ-, сүүдгэлз-, сүүгэн үүгэн зэрэг олон дүрс дуурайх үг бүтээж, тухай тухайн өгүүлбэрт зохист утга барилдуулан чадмаг хэрэглэдгийг энэ толиос үзэх ба дүрс дуурайх үгийн элдэв хувилал, янз бүрийн утгын өнгө аяс/ стилистическая окраска/ -ыг илэрхийлж нарийн нандин зүйлийг уншигч санаандаа авч, суралцаж болох биз ээ.

Багш Ш.Нарантуяа монгол хэлний авиа ба дүрс дуурайх 1700 гаруй хэрэглээний толь бүтээсэн нь өнөөгийн хэл шинжлэлд чухал хэмээгдэж буй Хэрэглээний хэл шинжлэлд зохих хувь нэмрээ өгсөн бүтээл болжээ.